در تقویم جهانی، 21 تیر (12 جولای) روز جهانی مقابله با طوفان‌های شن و گرد و غبار، فرصتی است مغتنم برای بازنگری در ابعاد گوناگون این پدیده زیست‌محیطیِ فراگیر و تأثیرات عمیق آن بر جوامع بشری.
مقدمه:
مجمع عمومی سازمان ملل متحد، نشستی در سطح عالی با موضوع «طوفان‌های شن و گرد و غبار؛ همکاری همگانی برای تاب‌آوری و پایداری» برگزار کرده است که همزمان با روز جهانی مبارزه با طوفان‌های شن و گرد و غبار (۱۲ جولای) که توسط قطعنامه ۷۷/۲۹۴ مجمع عمومی تعیین شده است، برگزار می‌شود. فوریت فزاینده در قطعنامه ۷۸/۳۱۴ که ۲۰۲۵-۲۰۳۴ را دهه سازمان ملل متحد برای مقابله با طوفان‌های شن و گرد و غبار اعلام می‌کند، بیشتر منعکس شده است.
کنوانسیون مقابله با بیابان‌زایی سازمان ملل متحد (UNCCD) در مرکز این اقدامات قرار دارد. این کنوانسیون به دولت‌ها کمک می‌کند تا سیاست‌هایی را برای ارتقای مقیاس‌بندی شیوه‌های مدیریت پایدار زمین ایجاد کنند و جدیدترین علوم را برای توسعه و اجرای سیاست‌های مؤثر کاهش انتشار بیابند و از آنها استفاده کنند. همچنین با کمک به کشورهای عضو کنوانسیون مقابله با بیابان‌زایی سازمان ملل متحد (UNCCD) که تحت تأثیر طوفان‌های گرد و غبار (SDS) قرار گرفته‌اند، به آنها در اتخاذ تکنیک‌های مدیریت پایدار زمین یاری می‌دهد.
در این یادداشت، بر آنم تا با رویکردی تحلیلی و مستند، ضمن تشریح جامع ابعاد این بحران، بر نقش خطیر رسانه‌ها در آگاهی‌بخشی و بسیج عمومی و همچنین برجسته ساختن جنبه‌های انسانی و اجتماعی آن تأکید ورزم.
۱. ابعاد چندوجهی طوفان‌های شن و گرد و غبار
این پدیده، فراتر از یک رویداد جوی صرف، دارای پیامدهای گسترده و درهم تنیده‌ای است که حیات اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی مناطق درگیر و حتی فراتر از آن را متأثر می‌سازد:
* تأثیرات بر بخش کشاورزی و امنیت غذایی: تخریب زیرساخت‌های کشاورزی، فرسایش خاک‌های حاصلخیز، پوشاندن محصولات زراعی توسط شن و گرد و غبار و کاهش بهره‌وری اراضی، مستقیماً امنیت غذایی جوامع وابسته به این بخش را به مخاطره می‌اندازد. این امر می‌تواند منجر به کاهش عرضه محصولات، افزایش قیمت‌ها و تشدید فقر در مناطق روستایی گردد.
* پیامدهای بهداشتی و سلامت عمومی:
ذرات معلق ناشی از طوفان‌ها، به‌ویژه ذرات ریز 2.5 و 10 میکرونی سلامتی انسان را به طور جدی تهدید می‌کنند. افزایش شیوع بیماری‌های تنفسی حاد و مزمن (مانند آسم، برونشیت و ذات‌الریه)، تشدید بیماری‌های قلبی-عروقی، و افزایش ریسک ابتلا به سرطان ریه از جمله پیامدهای مستقیم آن است. گروه‌های آسیب‌پذیر شامل کودکان، سالمندان و افراد مبتلا به بیماری‌های زمینه‌ای، بیشترین زیان را متحمل می‌شوند.
* تأثیرات بر زیرساخت‌های حیاتی و اقتصادی: طوفان‌های شن و گرد و غبار قادرند تأسیسات زیربنایی نظیر شبکه‌های برق‌رسانی، سیستم‌های حمل و نقل، و مراکز تولید و توزیع آب را مختل سازند. این اختلالات، علاوه بر تحمیل هزینه‌های هنگفت تعمیر و نگهداری، فعالیت‌های اقتصادی را فلج کرده و منجر به توقف چرخه‌های تولید و خدمات می‌شوند.
۲. رسالت رسانه‌ها در مواجهه با بحران
در عصر حاضر، رسانه‌ها به عنوان یکی از ارکان اصلی اطلاع‌رسانی و شکل‌دهی به افکار عمومی، وظایف خطیری در قبال پدیده‌هایی چون طوفان‌های شن و گرد و غبار بر عهده دارند:
* افزایش آگاهی و ارائه اطلاعات دقیق: رسانه‌ها باید با تکیه بر داده‌های علمی و کارشناسی، اطلاعات موثق و به‌روز را در خصوص علل، روندها، و پیامدهای این پدیده در اختیار عموم قرار دهند. این امر مستلزم پرهیز از انتشار اطلاعات نادرست و شایعات و تمرکز بر تحلیل‌های مبتنی بر واقعیت است.
* روایتگری انسانی و ایجاد همدلی: انتقال تجربیات و رنج‌های انسانی افراد و جوامع درگیر با این بحران، از طریق گزارش‌های میدانی، مصاحبه‌ها و مستندسازی، می‌تواند حس همدلی و همبستگی را در مخاطبان برانگیزد و آنان را به درک عمیق‌تری از ابعاد اجتماعی این مسئله رهنمون سازد.
* پیگیری و مطالبه‌گری از نهادهای مسئول: رسانه‌ها باید نقش دیده‌بان را ایفا کنند و با پیگیری مستمر عملکرد دولت‌ها و سازمان‌های بین‌المللی در زمینه اجرای سیاست‌های زیست‌محیطی، مقابله با بیابان‌زایی و مدیریت پایدار منابع، نهادهای مسئول را به پاسخگویی و اقدام مؤثر ترغیب نمایند.
* بسترسازی برای اقدامات عملی: استفاده از ظرفیت پلتفرم‌های رسانه‌ای، به‌ویژه شبکه‌های اجتماعی، برای اطلاع‌رسانی در مورد اقدامات پیشگیرانه، ترویج الگوهای رفتاری پایدار و تشویق به مشارکت عمومی در طرح‌های زیست‌محیطی ضروری است.
۳. جنبه‌های انسانی و اجتماعی: رنج، مقاومت و امید
ورای اعداد و ارقام علمی، داستان‌های انسانیِ رنج، مقاومت و امید در دل این بحران نهفته است:
* مهاجرت‌های اجباری و پیامدهای اجتماعی: شرایط نامساعد زیست‌محیطی ناشی از طوفان‌های شن و گرد و غبار، بسیاری از جوامع را به سمت مهاجرت‌های اجباری سوق می‌دهد. این جابجایی‌های جمعیتی، ضمن ایجاد چالش‌های جدید برای جوامع میزبان، انسجام اجتماعی و فرهنگی جوامع مبدأ را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهد.
* تشدید نابرابری‌ها: افراد و جوامع با وضعیت اقتصادی و اجتماعی پایین‌تر، به دلیل دسترسی محدودتر به منابع حمایتی و زیرساخت‌های لازم (مانند مراقبت‌های بهداشتی، مسکن ایمن و اطلاعات به‌موقع)، آسیب‌پذیری بیشتری در برابر این پدیده از خود نشان می‌دهند و شکاف‌های نابرابری در جامعه تشدید می‌گردد.
* تاب‌آوری و سازگاری جوامع: علی‌رغم شدت چالش‌ها، جوامع انسانی همواره در جستجوی راهکارهایی برای بقا و سازگاری بوده‌اند. روایت داستان‌های مقاومت، نوآوری‌های محلی و همبستگی اجتماعی در مواجهه با این بحران، می‌تواند منبع الهام‌بخشی برای تلاش‌های جمعی در جهت یافتن راه‌حل‌های پایدار باشد.
۴. نقش سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور در مقابله با طوفان‌های شن و گرد و غبار
سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور به عنوان متولی اصلی حفاظت از منابع طبیعی و مدیریت آبخیزها، نقشی کلیدی در مقابله با طوفان‌های شن و گرد و غبار ایفا می‌کند. این سازمان با اجرای طرح‌های مختلف، تلاش می‌کند تا عوامل ایجاد این پدیده را کاهش داده و اثرات آن را کنترل نماید:
* اجرای طرح‌های بیابان‌زدایی و احیای مراتع: این سازمان با اجرای طرح‌های بیابان‌زدایی، تلاش می‌کند تا مناطق بیابانی را تثبیت کرده و از گسترش آنها جلوگیری نماید. همچنین، با احیای مراتع، پوشش گیاهی مناطق خشک و نیمه‌خشک را افزایش داده و از فرسایش خاک جلوگیری می‌کند.
* مدیریت پایدار منابع آب و خاک: سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور با اجرای طرح‌های مدیریت پایدار منابع آب و خاک، تلاش می‌کند تا از بهره‌برداری بی‌رویه از این منابع جلوگیری کرده و آنها را برای نسل‌های آینده حفظ نماید. این امر شامل کنترل بهره‌برداری از آب‌های زیرزمینی، جلوگیری از تخریب جنگل‌ها و مراتع، و ترویج روش‌های کشاورزی پایدار می‌شود.
* ایجاد بادشکن‌ها و کمربندهای سبز: این سازمان با ایجاد بادشکن‌ها و کمربندهای سبز در مناطق در معرض خطر، تلاش می‌کند تا سرعت باد را کاهش داده و از انتقال ذرات معلق در هوا جلوگیری نماید. این بادشکن‌ها می‌توانند شامل درختان، درختچه‌ها و سایر گیاهان مقاوم به شرایط خشک باشند.
* همکاری با سازمان‌های بین‌المللی: سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور با همکاری با سازمان‌های بین‌المللی، تلاش می‌کند تا از تجربیات و دانش فنی آنها در زمینه مقابله با طوفان‌های شن و گرد و غبار استفاده نماید. این همکاری می‌تواند شامل تبادل اطلاعات، برگزاری دوره‌های آموزشی و اجرای پروژه‌های مشترک باشد.
* نقش آموزش و آگاه‌سازی: سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور با برگزاری دوره‌های آموزشی و انتشار بروشورها و پوسترهای اطلاع‌رسانی، تلاش می‌کند تا سطح آگاهی عمومی را در مورد علل و پیامدهای طوفان‌های شن و گرد و غبار افزایش دهد. این امر می‌تواند به مشارکت بیشتر مردم در طرح‌های مقابله با این پدیده کمک نماید.
توصیه‌ها برای تقویت نقش سازمان:
* افزایش بودجه و تخصیص منابع کافی: برای اجرای مؤثر طرح‌های مقابله با طوفان‌های شن و گرد و غبار، لازم است که بودجه کافی به سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور اختصاص یابد.
* تقویت همکاری بین‌سازمانی: مقابله با این پدیده نیازمند همکاری بین سازمان‌های مختلف دولتی و غیردولتی است. لازم است که هماهنگی بین این سازمان‌ها افزایش یابد تا از تداخل و موازی‌کاری جلوگیری شود.
* استفاده از فناوری‌های نوین: استفاده از فناوری‌های نوین، مانند سنجش از دور و سیستم‌های اطلاعات جغرافیایی، می‌تواند به بهبود مدیریت منابع طبیعی و مقابله با طوفان‌های شن و گرد و غبار کمک نماید.
* توانمندسازی جوامع محلی: جوامع محلی نقش مهمی در حفاظت از منابع طبیعی و مقابله با طوفان‌های شن و گرد و غبار دارند. لازم است که این جوامع توانمند شده و در تصمیم‌گیری‌ها مشارکت داده شوند.
نتیجه‌گیری و فراخوان به اقدام:
روز جهانی مقابله با طوفان‌های شن و گرد و غبار، تلنگری جدی برای جامعه جهانی است تا اهمیتِ اقدامات پیشگیرانه و همکاری‌های بین‌المللی در حوزه منابع طبیعی و محیط زیست را بیش از پیش درک کند. رسانه‌ها، فعالان اجتماعی، دولت‌ها و آحاد جامعه، همگی در قبال این چالش مسئولیت دارند. تقویت سیاست‌های زیست‌محیطی، سرمایه‌گذاری در پروژه‌های احیای سرزمین، و ارتقاء سطح آگاهی عمومی، گام‌های اساسی در جهت مقابله مؤثر با این پدیده و تضمین آینده‌ای سالم‌تر برای نسل‌های آتی خواهد بود.
