صدای کلیپ‌های کوتاه از ترانه‌های نواحی کرمان که قطع می‌شد، استاد سید فواد توحیدی، پژوهشگر موسیقی نواحی ایران و کرمان بود که تاریخ، نوع ساز، شعر، ابعاد و چرایی تولد انواع ترانه‌های حماسی و عاشقانه نواحی کرمان را روایت می کرد و در انتهای جلسه حین پرسش و پاسخ، وقتی سعی داشت استدلال کند باهمه شرایط موجود بعید است که موسیقی نواحی به طور کلی از بین برود، در عین حال در پاسخ به یکی از حاضران بر مظلومیت این موسیقی و هنرمندانش نیز اذعان کرد.
به گزارش دل عالم به نقل از ایرنا، وی چنین گفت: بالاخره شما ببینید این جلسه برای موضوع بااهمیتی همچون موسیقی نواحی استان و تشریح ماحصل ۳۰ سال پژوهشم که در کتابی به چاپ رسیده گذاشته شده اما امروز چند نفر برای حضور در نشست اینجا آمده‌اند؟
همه سخنان توحیدی البته گلایه نبود، بیشتر امیدآفرین بود زیرا روایت‌های تاریخی و عظمت موسیقی نواحی را شرح داد و همراه با وی تازه می‌دیدیم این موسیقی تنها یک صوت و صدای ساز یا آواز یک فرد نیست، این، خودِ خود تاریخ است و صدای مانای عشق، سوگ، شادی و زندگی نیاکان ما در همین سرزمین که اصالت خود را حفظ کرده و خواهد ماند.
اما چگونگی برگزاری این نشست پژوهشی در روز چهارشنبه ۲۱ تیرماه جاری با نام «جستاری در روایت های موسیقایی کرمان» و به عنوان برنامه نخست شانزدهمین جشنواره موسیقی نواحی منطقه پنج در کرمان، خود نماد دیگری بر مظلومیت این عظمت بود.
نشست را در جایی برگزار کرده بودند که اگر عده زیادی از شهروندان هم می آمدند آنجا جا نمی‌شدند، یک سالن کنفرانس نه‌چندان بزرگ در شرکت بخش خصوصی که البته نافی تلاش و میزبانیِ میزبان نبود که با روی خوش و مناسب در حد بضاعت، مهمانان را گرامی داشتند اما برگزاری چنین نشست مهمی بدون دعوت عمومی از رسانه‌ها یا تبلیغات مناسب، در جای خود محل نقد قرار داشت.
به هر روی، حاضران هرچند اندک، اما در همان حدود ۲ ساعت نشست در سالن «آوینوکس» متعلق به شرکت شتاب دهنده حوزه کسب و کارها، بسیار از محتوای ارائه شده لذت بردند و چند نوبت توحیدی، پژوهشگر کرمانی که خانوادگی اهل فرهنگ، هنر و موسیقی هستند را تشویق کردند تا شاید اندک پاسداشتی باشد برای سال هایی که عمرش را در مسیر معرفی و احیای موسیقی نواحی کرمان و ایران گذاشته است.
این نشست دو بخش داشت، غیر از شنیدن روایت‌های موسیقایی نواحی کرمان، پرسش و پاسخ کوتاهی نیز برگزار شد که پاسخ های توحیدی و محمدعلی مرآتی دبیر جشنواره موسیقی نواحی، خود حاوی چند کلاس درس برای هنر موسیقی و البته زندگی بود؛ چه برای موسیقی‌دانان و چه شهروندان عادی؛ به خصوص که توحیدی تجربه های گذشته خود را در باب تلاش برای مانا نگه داشتن برخی سنت ها و فرهنگ های موسیقایی بیان کرد و شرح داد: تا باور لازم در مردم متولد نشود، نمی توان چیزی را از مرگ و زوال نجات داد؛ همانطور که صدا در بازار تاریخی شهر کرمان مُرد؛ از وقتی که به گفته وی، یکی از مدیران میراث در سال های گذشته فعالیت مسگران را در بازار منع کرد زیرا ادعا کرد که به معماری بازار آسیب می‌زند!.
انسان و روایت
توحیدی در ابتدا از واژه روایت شروع کرد و گفت: روایت همزاد بشر است، انسان یعنی روایت؛ تنها چیزی که از انسان می‌ماند روایت است، چه روایتی که انسان داشته و چه روایتی که ما از او داریم.
«هنر یعنی روایت شخصی ما از خلقت و تنها همین است که برای انسان می ماند و خلقت غیر از روایت نیست. سنت روایتگری، نقل زبان داستان به هر شکل است و در تاریخ ایران هم باز سابقه طولانی در روایتگری داریم و مهمترین روایت های داستانی آنها هستند که با موسیقی همراه می شوند زیرا تاثیر آن چندبرابر می شود».
توحیدی برای اینکه اهمیت روایت های همراه با موسیقی را بهتر نشان دهد به روایتی از اسب خسروپرویز اشاره و بیان کرد: وقتی در گذشته می خواستند روایتی را بگویند که با هیچ چیزی نمی توانستند بیان کنند، از موسیقی استفاده می کردند. به طور مثال نقل شده اسب محبوب خسروپرویز که شبدیز نام داشت، وقتی تلف می شود، کسی جرات نمی کند خبر را به پادشاه بدهد؛ باربد با موسیقی و سازی که می زند، تلاش می کند خبر را غیرمستقیم به پادشاه بدهد به طوری که پادشاه وقتی موسیقی را می شنود خود می پرسد: شبدیز مرده است؟
پژوهشگر موسیقی نواحی در ادامه چنین توضیح داد: در ایران هم از مادها و هخامنشیان، حتی زمان پارتی ها ، اشکانیان و ساسانیان، راویان موسیقی حیات داشته اند؛ حتی برخی معتقدند ریشه عاشیق‌ها به دوره اشکانیان بر می‌گردد، عاشیک بوده و خنیاگران دوره اشکانی هستند. در مجمع التواریخ فعالیت آنها را مربوط به دوره ساسانی دانسته اند که به آنان حُنیاگر می گفته اند و بعد در فارسی دری به خنیاگر تبدیل شده است. خنیاگران و راویان موسیقی، علاوه بر مجالس سور و سوگ، ستایشگر، هجوکننده، داستان‌گو و ثبت‌کننده تاریخ نیز بوده اند که هم دستاوردهای تاریخی را بازگو می کردند و منتقد و نقدکننده دوران خود بودند. این افراد در داستان های خود با زبان بی‌زبانی، دولت یا سیاست زمانه را نیز نقد می‌کردند که هنوز هم در هنر این کار را انجام می دهیم.
چرا موسیقی نواحی کرمان؟
توحیدی در ادامه سخنانش وارد انواع روایت های موسیقایی کرمان شد و با استدلال که چرا کرمان جایگاه ویژه و منحصربه فردی در موسیقی نواحی دارد، شروع کرد؛ وی گفت: در پهناورترین استان ایران- کرمان- ما در بسیاری از زمینه های موسیقی کشور جزو بهترین ها هستیم و بیشترین تحول را داریم که چند علت دارد.
وی شرح داد: نخستین عامل، پهناور بودن و گستره زیاد استان است،همچنین موسیقی کرمان تنوع بسیار دارد؛ بسیاری از استان ها موسیقی یک دست دارند اما کرمان در هر منطقه چه از نظر سازبندی و چه در ملودی، موسیقی ها کاملا با هم متفاوت هستند.
توحیدی ضمن استدلال برای چرایی تنوع بالای موسیقی در دیار کریمان گفت: در طول تاریخ، کرمان دارالامان و درهای این شهر همواره به روی همه اقوام باز بوده و هنوز هم هست. در یکسری دوره ها برخی اقوام به کرمان کوچ داده شده اند و در این موضوع هم سابقه بیش از هزارساله اعلام شده؛ سابقه حضور اقوام ترک ۶۰۰ سال است، همچنین از اقوام لک، لر، بختیاری، قشقایی، عرب و حتی ترکمن در کرمان داریم. درواقع هیچ قومی نیست که در کرمان سابقه حضور نداشته باشد که هرکدام موسیقی و فرهنگ خود را نیز به استان آورده و بسیاری از روایت های موسیقی که در کرمان اجرا می شود مال همین اقوام و یکسری هم مال خود کرمان بوده است یا موسیقی فراقومیتی را در نتیجه تلاقی و همزیستی این اقوام شاهدیم».
دسته‌بندی روایت‌های موسیقایی
پژوهشگر موسیقی نواحی و موسیقیدان مطرح کشوری در ادامه بخشی از روایت های موسیقایی به ویژه در بخش منظومه ها را ارائه کرد و گفت: قسمت اعظم روایت ها شامل منظومه هاست؛ بیشتر مثنوی های داستانی هستند که ما یکی از بزرگترین منظومه سراهای ایران را در کرمان به نام خواجوی کرمانی (مدفون در شیراز) داریم که جزو سرآمدان منظومه سرایی در ایران است.
به گفته وی، خواجوی کرمانی پنج مثنوی و منظومه به نام خمسه خواجو دارد که همای و همایون، گل و نوروز، روضه الانوار، کمال نامه و گوهرنامه نام دارند.
«یکسری منظومه های داستانی دیگر هم داریم که در موسیقی نواحی کرمان خوانده می شوند و از آنها می توان به نمونه هایی مثل خرم و زیبا اشاره کرد که در نواحی دیگر ایران هم اجرا می شود. این منظومه متعلق به محمد بن مومن کرمانی یا تخلص فدایی کرمانی است که بسیار منظومه حماسی عاشقانه زیبایی به شمار می رود و در جنوب کرمان نیز هنوز آن را با ساز چنگ یت قیچک و دیگر سازها می خوانند».
توحیدی افزود: منظومه های عامیانه دیگر کرمانی عبارتند از بختیارنامه متعلق به طوطی کرمانی، فیقونامه ادیب قاسمی کرمانی ، ملخ نامه، نیستان، مهروماه و موش و گربه که متعلق به مهجور کرمانی است.
به گفته وی یکسری منظومه ها نیز در سایر نقاط ایران اجرا می شوند، مثل روایت های حماسی که با نظم های عاشقانه ساخته شده اند مانند کامران، جنگجو، عیسی خان جلالی، مهدی خان و علی خان.
این موسیقیدان تصریح کرد: در پژوهش ۳۰ ساله خود حدود ۲۰۰ منظومه و روایت حماسی را در کتاب «نگاهی به موسیقی نواحی کرمان» از طریق انتشارات سوره آورده ام.
توحیدی در ادامه برخی روایت های موسیقایی نواحی کرمان را از طریق رایانه پخش و آنها را معرفی کرد که پیش از ورود به آن مبحث، چند بخش از کتاب وی درباره دسته بندی و تاریخ موسیقی نواحی کرمان از نظر مخاطبان می گذرد. وی در مورد سابقه و تاریخ کهن موسیقی کرمان می نویسد: کرمان با دارابودن کهن ترین تمدن شناخته شده یعنی تمدن اَرَت‌ها که به تمدن جیرفت نیز شهره شده، دارای پیشینه موسیقایی بسیار زیادی است؛ کشف سرنای سفالی و جغجغه سفالی چندهزارساله در منطقه رَمِشک(قلعه گنج)، همچنین سوتک گِلی ساسانی در قلعه دختر شهر کرمان و تندیس فلزی چندهزارساله سوارکاری در حال نواختن یک ساز بادی در شهداد کرمان، به همراه کشف سازهایی مربوط به دوران متاخرتر همانند سوتک گلی مربوط به صفویه، همگی نشان از پیشنیه زیاد این هنر در استان کرمان دارد.
وی در بخش دیگری از کتاب خود درباره گونه‌های موسیقی نواحی استان کرمان این موسیقی را به ۱۰ بخش زیر دسته بندی کرده است: «لالایی‌ها»، «کارآواها»، «شادآواها»، «ترانه‌های مناظره‌ای»، «نغمه‌های عاشقانه، روایی و حماسی»، «سوگ‌آواها»، «منظومه‌ها»، «آواهای صوفیانه و قلندری»، «آواهای مذهبی» و «موسیقی زورخانه‌ای».
